พันธุ์ปลาแม่น้ำโขง บนพรมแดนไทย – ลาวตอนบน

ชนิดพันธุ์ปลาและสัตว์น้ำ

          จากงานวิจัยจาวบ้านสำรวจพบว่า แม่น้ำโขงพรมแดนไทย – ลาวตอนบนตั้งแต่แก่งคอนผีหลงไปจนถึงแก่งผาได มีพันธุ์ปลาทั้งหมด ๙๖ ชนิด ตะพาบน้ำ ๑ ชนิด และกุ้ง ๒ ชนิด คือ กุ้งฝอยและกุ้งใหญ่

          อย่างไรก็ตามคาดว่าจำนวนพันธุ์ปลาในแม่น้ำโขงในช่วงดังกล่าวมีมากกว่านี้ เพราะการศึกษานี้ไม่ได้เน้นศึกษาปลาในแม่น้ำสาขาของแม่น้ำโขงอีกทั้งปลาที่สำรวจพบส่วนใหญ่เป็นปลาที่กินได้ และใช้เครื่องมือหาปลาพื้นบ้านที่ออกแบบมาเพื่อจับปลาเหล่านี้เป็นหลัก จึงอาจจะทำให้ไม่ได้ปลาชนิดอื่นๆ ที่เครื่องมือพื้นบ้านจับไม่ได้ หรือเป็นปลาที่กินไม่ได้ นอกจากนั้นระยะเวลาที่ทำการศึกษาไม่ครบรอบปี คือเริ่มงานวิจัยตั้งแต่เดือนสิงหาคมเสร็จสิ้นเดือนมิถุนายน พันธุ์ปลาที่บันทึกได้จึงมีจำนวนตามที่กล่าวมาแล้ว

ปลาหายากและใกล้สูญพันธุ์

          งานวิจัยจาวบ้านพบว่า ปลาธรรมชาติในแม่น้ำโขงบริเวณพรมแดนไทย – ลาวตอนบน มีพันธุ์ที่หายากและใกล้สูญพันธุ์ทั้งหมด ๑๓ ชนิด ได้แก่ ปลาบึก ปลาเอินหรือปลาเสือ ปลาเลิม ปลาสะนากปากบิด ปลาคูน ปลาปึ่ง ปลาฝาไม ปลาหว่าหัวคำ (นอ) ปลาหว่าแก้มแต้ม ปลากะ ปลาทราย และปลาเซือม

         นักวิจัยจาวบ้านจัดให้ปลาดังกล่าวเป็นปลาหายากและใกล้สูญพันธุ์เนื่องจากจับไม่ได้ในช่วง ๕-๓๐ ปีที่ผ่านมา โดยเป็นปลาที่จับไม่ได้ตั้งแต่ ๕ ปีย้อนหลัง ๓ ชนิด คือ ปลาบึก ปลาทราย และปลาฝาไม ส่วนปลาที่จับไม่ได้ตั้งแต่ ๑๐-๓๐ ปีย้อนหลัง ๙ ชนิด คือ ปลาเอินหรือปลาเสือ ปลาเลิม ปลาสะนากปากบิด ปลาเซือม ปลาคูน ปลาปึ่ง ปลาหว่าหัวคำ (นอ) ปลาหว่าแก้มแต้ม ปลากะ

         ส่วนปลาเอี่ยนหู หรือตูหนาหูขาว เป็นปลาที่พบน้อยมาก ชาวบ้านไม่รู้จักปลาชนิดนี้และเชื่อว่าเป็นปลาพญานาค ตั้งแต่ปี ๒๕๔๕-๒๕๔๗ มีคนหาปลาจับได้ทั้งหมด ๔ ตัว น้ำหนักสูงสุด ๖ กิโลกรัม จากข้อมูลของดร.ชวลิต วิทยานนท์ ได้ระบุว่าปลาชนิดนี้วางไข่ในทะเลลึกระหว่างเวียดนานกับฟิลิปปินส์ก่อนที่จะอพยพเข้ามาในแม่น้ำโขงและแม่น้ำสาขา

ปลาต่างถิ่น

         สำหรับปลาต่างถิ่น ๑๐ ชนิด พบในแม่น้ำโขงเนื่องจากมีการปล่อยลงไปโดยกรมประมง เช่น ปลา จีน สวาย จาระเม็ด นวลจันทร์ เป็นต้น บางชนิดหลุดมาจากบ่อเลี้ยงในช่วงที่น้ำท่วมบ่อปลาของชาวบ้าน และมีการปล่อยลงแม่น้ำโขงและน้ำสาขาโดยไม่ได้ตั้งใจ เช่น ปลาดูด เป็นต้น

ถิ่นที่อยู่อาศัย แหล่งวางไข่ และแหล่งหากินของปลา

          งานวิจัยจาวบ้านพบว่าปลาธรรมชาติหรือปลาท้องถิ่น ๘๖ ชนิด เป็นปลาที่อยู่ตามแก่ง/ผา ๑๕ ชนิด ปลาอยู่กว๊าน ๑๕ ชนิด ปลาอยู่คก ๒๔ ชนิด ปลาอยู่ดอนในยามถูกน้ำท่วม ๙ ชนิด ปลาอยู่หาด ๒๐ ชนิด ปลาอยู่ร้อง ๖ ชนิด ปลาอยู่หลง ๘ ชนิด ปลาอยู่หนอง ๑๓ ชนิด ปลาอยู่แจ๋ม ๒ ชนิด ปลาอยู่น้ำสาขา/ห้วย ๕๑ ชนิด และปลาอยู่ริมฝั่งน้ำโขง ๕๗ ชนิด ปลาบางชนิดอยู่อาศัย หากินตามระบบนิเวศย่อยมากกว่า ๑ ระบบนิเวศ

          ผลการศึกษาแสดงให้เห็นว่าระบบนิเวศที่หลากหลายจึงมีความจำเป็นอย่างยิ่งในการดำรงชีวิตของปลา เพราะปลาบางชนิดมีแหล่งที่อยู่อาศัยแห่งหนึ่ง หากินอีกแห่งหนึ่ง และวางไข่อีกแห่งหนึ่ง

         สำหรับอาหารของปลานั้นพบว่าพืชที่ขึ้นตามระบบนิเวศต่างๆ ของแม่น้ำโขงที่สำรวจพบทั้งหมด ๕๕ ชนิด เป็นอาหารที่สำคัญของปลาพืชเหล่านี้จะมีตามธรรมชาติ บางชนิดขึ้นในช่วงน้ำลดพอถึงช่วงน้ำหลากก็จมน้ำ แต่พืชเหล่านี้มีความพิเศษที่สามารถอยู่ได้ทั้งน้ำลดน้ำหลาก เช่น ต้นไคร้ เครือนอดน้ำ ต้นดอกด้ายน้ำ บัวนางน้ำ เป้าน้อย มะเดื่อ อ้อ แขม ใบสา เป็นต้น พืชเหล่านี้เป็นอาหารของปลา รวมไปถึงเป็นแหล่งวางไข่ในช่วงน้ำหลาก เช่น ต้นไคร้

ปลาจะกินผลสุขหรือใบของต้นไม้ที่มีอยู่ตามเกาะแก่ง ริมฝั่ง ทั้งกินใบสดและใบเน่า นอกจากพืชแล้วปลายังกินไก ไครหิน และไครผาที่ขึ้นตามก้อนหินผาที่จมอยู่ใต้น้ำ

         ไกหรือสาหร่ายแม่น้ำโขงนับเป็นอาหารที่สำคัญของปลา ไกจะขึ้นตามหาดทราย ดอน ร่องน้ำที่น้ำท่วมถึงกลางเกาะแก่ง ก้อนหิน ในช่วงปลายเดือนธันวาคมเป็นต้นไปซึ่งเป็นช่วงน้ำลดและน้ำใส นอกจากนั้นปลากินเนื้อยังออกหากินด้วยการล่าปลาขนาดเล็กบริเวณที่มีไกขึ้นอีกด้วย

          ปลาทั้งสองประเภททั้งที่กินพืชและกินเนื้อจะกินอาหารจำพวกแมลงต่างๆ เหมือนกัน เช่น แมงเม่า แมงมาย แมงแม้ และไส้เดือนที่เกิดตามสันดอน ริมฝั่ง แม่น้ำสาขา

          งานวิจัยพบว่า ปลาส่วนใหญ่จะเข้าไปวางไข่ในแม่น้ำสาขา เพราะน้ำสาขามีอุณหภูมิที่อุ่นกว่าแม่น้ำโขงในฤดูน้ำหลาก น้ำโขงจะหนุนน้ำสาขาเข้าไป ประกอบกับน้ำที่ไหลมาจากน้ำสาขาทำให้เกิดน้ำท่วมหลากเข้าไปในป่าริมสองฝั่งที่มีต้นไม้พงหญ้า เมื่อน้ำท่วมหลากนิ่งได้ระดับปลาก็จะวางไข่

          ปลาส่วนใหญ่จะอาศัยตามที่ที่มีต้นไม้ กอหญ้า ขอนไม้จมน้ำโดยรวมกลุ่มเป็นฝูงขนาดใหญ่หลากหลายชนิด และวางไข่บริเวณที่มีต้นไม้ พงหญ้า เพื่อให้ลุกปลาได้ใช้เป็นที่หลบภัย

อย่างไรก็ตามมีปลาจำนวนหนึ่งวางไข่ตามบริเวณดอนแม่น้ำโขง บริเวณที่มีต้นไคร้ขึ้นเป็นกลุ่มขนาดใหญ่ในช่วงที่น้ำหลากท่วม

         แม่น้ำโขงบริเวณพรมแดนไทย – ลาวตอนบนที่มีต้นไคร้ขึ้นเป็นบริเวณกว้างและมีพื้นที่ขนาดใหญ่มีสองแห่งคือ บริเวณหาดแฮ่ใต้ปากน้ำงาวทางฝั่งลาวตรงข้ามบ้านเมืองกาญจน์ และแถบบริเวณคอนผีหลง

         การศึกษายังพบอีกว่ามีปลาที่ทำรังก่อนวางไข่และเลี้ยงลูก เช่น ปลาหลิม (ปลาก่อหรือปลาช่อน) ปลาก้วน ปลากั้ง ฯลฯ ปลาเหล่านี้จะเลี้ยงลูกหลังจากที่ฟักเป็นลูกอ่อนในช่วงที่เลี้ยงลูกจะดุร้าย คอยปกป้องลูกไม่ให้ปลาหรือสัตว์อื่นเข้ามาใกล้ฝูงลูกปลา